بىر نەچچە كۈن ئىلگىرى ئۇيغۇرستېم UyghurSTEM دىن مەمتىمىن سۈننى ئەقىل توغۇرسدا بىر قىسقىچە سۆھبەت ئېلىب بېرىش توغرىسىدا تەكلىب بەردى، ۋە مەنمۇ ھەم مۇشۇ ساھەگە تولىمۇ قىزىقىدىغانلىقىم ئۈچۈن بۇ تېما توغۇرلۇق ئاز-تولا ئۆزەمنىڭ بىلىدىغانلىرىمنى باشقىلار بىلەن ھەمبەھىرلىشىب، بىرلىكتە ئۈگۈنۈش ۋە پىكىر ئالماشتۇرۇش مەقسىتىدە مەمتىمىننىڭ بۇ تەكلىبىگە قوشۇلغان بولدۇم.
سۈننى ئەقىل ۋە ياكى يەنە بەزى ۋەتەندىگى مېدىيالاردا بولسا سۈننى ئىدراك دەب ئېلىنىب كېلىنىۋاتقان بۇ سۆز ھەممىمىزگە تولىمۇ تونۇش بولسا كېرەك. ئارىمىزدا مۇشۇ تېما بويىنچە تەتقىقات ۋە سانائەت ساھەسىدە ئىشلەۋاتقانلارمۇ ئاز ئەمەس دەب ئويلايمەن.
مېنىڭ بىلىشىمچە ئۇيغۇرسېتىم بۇرۇن سۈننى ئەقىل ۋە مۇناسىۋەتلىك تېمىلاردا بىرنەچچە قېتىملىق تورئۈستى مۇنازىرىسى ئېلىب بارغان، مەن قىزىققۇچىلارغا پايدىلىنىب قېلىشى ئۈچۈن ئۇ مۇنازىرىلەرنىڭ يۇتۇبتدىكى سىن ئادرىسىدا تۆۋەندە قىستۇرۇب قويدۇم:
- نەق مەيدان: سۈنئىي ئەقىل ھەققىدە سۆھبەت
- نەق مەيدان سۆھبەت: كومپيۇتېر دۇنيانى قانداق كۆرىدۇ؟
- نەق مەيدان سۆھبەت: سۈنئىي ئەقىل، ChatGPT ۋە ئۇيغۇرلار
سۈننى ئەقىل دىگەن نىمە؟
ھازىر تېلىفونىمىزنى ئېچىب گۇگىل ياكى بىڭ دىگەندەك خالىغان بىر ئىزدەش ماتورىدا ياكى ChatGPT قاتارلىق ئەقىللىق پاراڭلىشىش سۇپىلىرىدا «سۈنئىي ئەقىل دىگەن نىمە» دەب ئىزدەيدىغان بولساق، بىزگە ناھايىتى تېزلا، تۆۋەندىكىدەك بىر جاۋابلارنى بېرىشى مۇمكىن :
سۈنئىي ئىدراك ( سۈنئىي ئەقىل) ياكى سۈننى ئەقلى ئىقتىدار (AI) ئىنسانلار ئەقىل پاراسىتىنى تەقلىد قىلىش ۋە كېڭەيتىشنى مەقسەت قىلغان، نەزىرىيە، ئۇسۇل، تېخنىكا ۋە ئۇنىڭ قوللۇنۇش سېستىمىسىنى تەتقىق قىلىش ۋە ئېچىشتىكى بىر يېڭى تېخنىكا ئىلمىدۇر.
بۇ يەردە بىر نەچچە مۇھىم سۆز ۋە ئىبارىلەر بار، بىز بۇ ماقالە ئىچىدە ئۇلار توغۇرلۇق قەدەممۇ قەدەم ئىچكىرىلەب تونۇشۇب چىقىدىغان بولىمىز. شۇنداقلا بۇ ماقالىنىڭ مەيلى تېخنىكىلىق ئاساسى بار ياكى يوق بولغان ئاممىباب بىر كوللىكتىبقا مۇۋاپىق سۇنۇلىشى ئۈچۈن، بىز ئامال بار زاغرا تىلدا مۇناسىۋەتلىك ئۇقۇم ۋە ئىبارىلەرنى چۈشەندۈرۈب چىقىشقا تىرىشىمىز.
سۈنئىي دىگەن نىمە ؟
ئالدى بىلەن سۈننى ئەقىل ياكى سۈننى ئىدراك دەيلى، بۇ قانداق نەرسە دىگەن سۇئالغا جاۋاب بېرىشقا توغرا كېلىدۇ. ھەممىمىز بايقايدىغان بولساق، مەيلى سۈنئىي ئەقىل ياكى ئىدراك دەب ئالىلى، بۇ ئىككى سۆزدىن تەركىب تاپقان. مېنىڭ ئوقۇرمەنلەردىن سورايدىغان بىر سۇئالىم بار، ئۇ بولسىمۇ، «سۈننى» ئىبارىسى زادى نىمىنى كۆرسىتىدۇ ؟
مەن لۇغەت ئىزدىگەندە مۇشۇ سۈنئىي دىگەن سۆزنىڭ مەنىسىنى «ئادەم-كۈچى بىلەن ئىشلەنگەن، ئادەم ياسىغان، ئادەم كۈچى بىلەن ياسالغان، ئەمگەك سىڭگەن.» دەب چىقتى، يەنى بۇ يەردىكى ھەممىدىن مۇھىم نەرسە، ياسالغان، ۋەياكى ئادەم ياسىغان بولىشى كېرەك.
بىراق بىز ئادەم ياسىغان نەرسىنىڭ ھەممىسىنى سۈننى دىمەيمىز، يەنى، بىز سۈننى لەغمەن، سۈننى ئۆي دىمەيمىز، دىمەك، بىر نەرسە سۈننى بولىشى ئۈچۈن، ئۇ يالغۇز ئادەم تەرىپىدىن ياسالغان بولىشى يېتەرلىك ئەمەس، شۇنى ياساش ئۈچۈن قوللىنىلغان كىرگۈزگۈچى مىقتارلارمۇ سۈننى بولىشى كېرەك.
سۈننى ئوغۇت ۋە تەبىئى ئوغۇت. ( سۈننى ئوغۇت نېفىتچىن چىقىرىلغان خىمىيەلىك فوسفور، كالى ناترى قاتارلىق خىمىيەلىك ئېلىمىنتلارنىڭ مەلۇم بىر پىروگرامما ۋە جەريان بويىنچە بىرىكتىرىلگەن نەتىجىسىدۇر)
مەسلەن، لەغمەننى ئېلىب ئېيتساق، بۇ يەردىكى كىرگۈزگۈچى مىقتارلار « قىزىل لازا، باش پىياز، سامساق، زەنجىۋىل، دارچىن، كاۋاۋىچىن، تۇز، شېكەر ، تېتىتقۇ …» دىگەندەكلەر. يەنى بۇ يەردە مەن لەغمەن توغۇرلۇق سۆز ئېچىب باشلىسام، قانداق ئادەم بۇ، تاققا تۇققا سۈننى ئەقىل دەب سۆزلەب كېتىب ئاشپەزلىكتىن ئاساس دىگەن دەرسكە ئۆتۈب كەتتى دەب ئويلاب قالماڭلار، بۇ يەردەىكى مەقسەت بىزگە تونۇش بولغان، بىزگە ئۇقۇمۇشلۇق بولغان تۇرمۇشىڭىزدىكى ئاددى ئۇقۇملار ئارقىلىق سۈننى ئەقىلنىڭ ئاساسىنى قۇرۇش، مەن بىلەن مېنىڭ تەپەككۇر يولۇم بويىنچە ئويلۇنۇڭلار ۋە ناھايىتى تېزلا بىز سۈننى ئەقىلىنىڭ قۇرۇلۇش ۋە خىزمەت قىلىش پىرىنسپىنىڭ لەغمەن بىلەن ناھايىتى چوڭ ئوخشاشلىقى بارلىقىنى چۈشۈنۈب يېتىمىز.
يەنى ماتىماتىكىلىق تىل بىلەن ئېلىب ئېيتقاندا بولسا، لەغمەن دىگىنىمىز، ئوخشاش بولمىغان بىر نەچچە تۈرلۈك كۆكتاتنىڭ مەلۇم نىسپەتتە مەلۇم پىروگرامما بويىنچە ( مەسلەن، بىرىنجى قەدەم بۇنى قىلىسز، ئىككىنجى قەدەمدە ئۇنى قىلىسز دەب ئوچۇق ۋە تەرتىب بويىنچە يېزىلغان رېتسىب، پىروگراممۇدۇر) مەشخۇلات ئېلىب بېرىلغاندىن كىيىنكى نەتىجىسىدۇر. يەنى، .ئەگەر بىز كۆكتاتلىرىمىزنى ئېكىس بىلەن، لەغمەننى، يەنى نەتىجىنى ئىگرىك بىلەن ئىپادىلىسەك، ئىگرىك ئېكىسكە مۇناسىۋەتلىك بىر فۇنكىسىيەنىڭ نەتىجىسىدۇر.
خوش، ئۇنداقتا بىز، سۇنئىي دىگەن مۇشۇ كەلىمە، شۇنداقلا، كىرگۈزگۈچى مىقتار، چىقارغۇچى مىقتار، فۇنكىسىيە دىگەن ئۇقۇملار بىلەن ياخشى تونۇشۇب ئالدۇق،ئەمدى بىز سۈننى ئەقىل ياكى سۈننى ئىدراك دىگەندىكى مۇشۇ ئەقىل ۋەياكى ئىدراك دىگەن سۆز بىلەن توختىلايلى.
ئەقىل دىگەن نىمە ؟
ئەگەر بىز ئېنگىلىزچە كىتابلارغا ياكى كىنولارغا قارايدىغان بولساق، ئېنگىلىزتىلىدە بىر نەچچە كەلىمىلەر بار بولۇپ، لۇغەت تەكشۈرگەندە، ئۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىنىڭ «ئەقىلىق» ئىكەنلىكىنى بايقايمىز، مەسلەن:
- Smart
- Clever
- Intelligent
- Wise
- Brilliant
گەرچە ئۇلار ئېنگىلىزتىلىدە ئوخشىمىغان ئورۇنلاردا ۋە ئوخشىمىغان مەنىدە كەلسىمۇ، كۆپ ۋاقىتتا بىز ئۇيغۇر تىلىدا ئۇلارنى « ئەقىلىق» دەب تەرجىمە قىلىمىز ۋە قوللىنىمىز. ئەمما ئۇ سۆزلەرنىڭ ھەقىقى مەنىسىنى چۈشۈنۈش، ۋە نىمە ئۈچۈن سۈننى ئەقىلنى Artificial Intelligence دەيمىز، نىمىشقا ئۇ Artificial Smartness, Artificial Wiseness, Artificial Cleverness ئەمەس دىگەن سۇئالغا جاۋاب تېپىش ئۈچۈنلا بولۇپ قالماستىن، بەلكى بىزنىڭ سۈننى ئەقىلنىڭ خىزمەت جەريانى، مەقسىتى ۋە ئارتۇقچىلىقى شۇنداقلا كەمچىلىكىنى چۈشۈنىشىمىز ئۈچۈن تولىمۇ مۇھىم.
ئالدى بىلەن ئېنگىلىزتىلىدىكى بۇ سۆزلەر توغۇرلۇق بىرمۇ بىر قىسقىچە توختىلىب ئۆتەيلى.
smart كەلىمىسى كۆپ ۋاقىتتا تۇرمۇشىمىزدا ھەممىدىن كۆپ ئۇچرايدىغان بولۇپ، بىز ئادەمنىڭ سۆزىنى چۈشۈنۈب، ئولتۇر دىگەندە ئولتۇرغان، تۇر دىگەندە تۇرغان ئىت مۈشۈك قاتارلىق ھايۋانلارنى ھەم smart يەنى ئەقىللىق دەيمىز.
يەنى smart سۆزى كۆپ ۋاقىتتا بىزدە ھەم ئېنگىلىزتىلىدە دۆت دىگەننىڭ قارشىسىدا كېلىدىغان بولۇپ، نورمال بىر تۇرمۇشتىكى سۆز ۋە مەسىلىلەرنى چۈشىنەلەيدىغان ۋە بېرىلگەن كوماندا، بۇيرۇق، ياكى يېتەكلەش ئارقىلىق بىر ئىشلارنى قىلالايدىغان بولسا بىز ئۇلارنى ئەقىللىق دەيمىز، يەنى بۇ خىل ئەقىل، ئادەمدىمۇ بار، ھايۋاندىمۇ بار.
مەسلەن يۇقىرىدىكى ۋىدىيودا ئىنسانلارنىڭ دوستى بولغان ھايۋانلارنىڭ ئەمىلەيتتە بىزنىڭ سۆزىمىزنى چۈشۈنەلەيدىغان «ئەقىللىق» ھايۋان ئىكەنلىكى بايان قىلىنغان.
يەنە بىر ئوخشىمىغان نۇقتىدىن ئېلىب ئېيتقاندا، بىر ئىشنى قىلالايدىغان، مەيلى ئۇنى يادىلاب شۇ يادىلىغان بويىنچە قىلىب چىقسۇن، ياكى ئۇنى باشقىلاردىن بىراز تېز تۈگىتەلەيدىغان بولسۇن، بىز بۇ خىلدىكى كىشلەرنى ئادەتتە «ئەقىللىق» دەيمىز، يەنى ئەگەر باشلانغۇچتا ئوقىۋاتقان بىر بالا بولسا، بىز ئۇ بالىنى « بۇ ناھايىتى ئەقىللىق (smart) بالىكەن جۇمۇ» بىز ھەرگىزمۇ بۇ ناھيىتى ئەقىللىق (intelligent) بالىكەن دىمەيمىز.
يەنە تۇرمۇشىمىزدە كۆپ ۋاقىتتا ئەقىللىق دىگەن مۇشۇ smart كەلىمىسى بىلەن بەزىدە ئالماشتۇرۇب ئىشلىتىشكە بولىدىغان بىر كەلىمە بار، ئۇ بولسىمۇ «ئەقىللىق» نىڭ ئېنگىلىزتىلىدىكى يەنە بىر ئاتىلىشى بولغان clever سۆزىدۇر. Clever بەزىدە smart نىڭ ئورنىدا ئالماشتۇرۇب ئشلىتىشكە بولسىمۇ، بىراق ئىپادىلىگەن مەنىسى ئەمىىلىيەتتە ئوخشاش ئەمەس، smart بىر ئىشنى قۇبۇل قىلىش ئىقتىدارى ۋە ئۇنىڭ نەتىجىسىگە قارىتىلغان بولسا، clever بىر ئىشنى قىلىشنىڭ جەريانى ۋە ئۇنىڭ مېتودى ۋە ئامالىغا قارىتىلغان.
مەسلەن، بىر باشقىلار ئويلاب تاپالمىغان ئۇسۇل ئارقىلىق بىر ماتىماتىكىلىق مەسىلىنى يېشىب چىقسىڭىز، سىزنى ئەقىللىق يەنى clever دەيمىز، يەنى clever سىزنىڭ مەسىلىنى ھەل قىلىشتىكى چارىڭىزغا، يېڭىلىق ياراتقانلىقىڭىزغا قاراب دىيىلگەن.
ئۇنىڭدىن باشقا، ئەگەر بىر ئوغرى ياكى بىر ئالدامچى دەيلى، باشقىلار ئويلىمىغان ھەرخىل ئۇسۇل ۋە يوللار بىلەن سىزنى ھاڭ تاڭ قالدۇرۇب پۇلىڭىزنى ئېلىب كەتسە، ياكى بانكىنى بۇلاب كەتسە، بىز ئۇلارنى ئەقىللىق يەنى clever دەيمىز.
يەنى بۇ يەردىكى مۇھىم نۇقتا. بىر مەسىلىنى ھەل قىلىشنىڭ يولىدا، ئەگەر سىز ئىجادچان يېڭىلىق يارىتىشچان بولسىڭىز سىز شۇ clever بولغان بولىسىڭىز. ئويلىنىشقا تېگىشلىك نەرسە شۇكى clever ياخشى يامان ئادەم ياكى ئىش دەب ئايرىمايدۇ.
خوش، ئەمدى ناھايىتى مۇھىم بولغان بىر كەلىمە، ئەقىللىق نىڭ يەنە بىر تۈرى بولغان، intelligent دىگەن سۆزگە كەلدۇق. Intelligent يەنى بۇخىل ئەقىللىق ئادەتتە تۇرمۇشتا كۆپ قوللىنىلمايدۇ، قوللىنىلسىمۇ، بىراز ئۇقۇمۇشلۇق، ۋە ئوقىغان زىيالىلار، يۇقىرى سەۋىيەلىك ئوقۇغۇچىلار ۋە مۇتەخەسىسلەرگە قوللىنىلىدۇ، يەنى بىز باشلانغۇچتا ماتىماتىكىدا 100 ئالغان بىر ئوقۇغىچىنى intelligent دەب كەتمەيمىز.
بىرسىگە ئنتىللىجېنت دىمەكلىك، بىراۋنىڭ يېتەرلىك مىقتاردىكى ئوقۇش، ئوقۇغان ئۇچۇر ۋە سانلىق مەلۇماتلارنى چۈشۈنۈش، ۋە چۈشەنگەندىن كىيىن قۇبۇل قىلغانلىرىنى ئويلاش، يەكۈنلەش، رەتلەش، خۇلاسە قىلىش، قائىدىلەش ۋە چىقىرىلغان شۇ قائىدىلەر بويىنچە راتسىئونال ئۇسۇللار ئارقىلىق مەسىلىلارنى ھەل قىلىش، مۆلچەرلەش ۋە ئالدىن مەلۇمات بېرەش قاتارلىق ئىقتىدارىلارنىڭ مۇجەسسەملەنگەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. يەنى ئىنتىللىجىنت بولۇشنىڭ بىرىنجى قەدىمى، كۆپ مىقتاردا ئوقۇش، ئاندىن ئۇلارنى ھەق ناھەق، توغرا خاتا بويىنچە ئايرىش، بىرتەرەب قىلىش، كېرەك بولسا، كېرەكسىز ئۇچۇرلارنى قالدۇرۇب تاشلاش، يەنى بىزدە دىيىلگەن شاكىلىنى تاشلاب مېغىزىنى ئېلىب قېلىش، كىيىنكى قەدىمى بولسا ، بېرىلگەن سانلىق مەلۇمەت ۋە شۇ ۋاقىتتىكى مۇھىت ۋە شارائىتكە قاراب، ماس كېلىدىغان ھەرخىل پەنلاردىكى قانۇنىيەت ۋە قائىدىلەرنى قوللىنىب ، ئەڭ ئاخىردا بولسا مەقسەت مەسىلىنى ھەل قىلىشتۇر .
يەنى ئىنتېللىجىنت دىگەن مەسىلىنى يالغۇز كۆرۈش ئەمەس، ئۇنى سان سىفىر ۋە ئۇچۇرلار ۋە ھەر تۈرلۈك ماتىرياللارنى ئوقۇب، خۇلاسىلاب، ئانالىز قىلىب، بىر ئىلمى يەكۈن ياكى نەتىجە چىقىرىش دىمەكلىكتۇر.
ئۇنداقتا يەنە بىر ئەقىل، wise دىگەنچۇ ؟ ئۇ قايسى مەنادىكى ئەقىلنى كۆرسىتىدۇ ؟ بىز ئادەتتە ھەمما ئېنتىللىجىنت بولغان ئادەملەرنى ۋايىس دىمەيمىز، ۋايىس بولۇشى ئۈچۈن يالغۇز ئانالىز يېتەرلىك ئەمەس، ئادەتتە ۋايىس نۇرغۇن يىللىق تەجىربىسى بولغان، يېشى چوڭ بولغان ئاقساقاللارغا كۆرسىتىلىدۇ. بەزىدە ئۇلار كۆپ بىلىم ئالمىغان بولىشى مۇمكىن، بىراق ئۇلار بىر بىلىم ئالغان ئالى مەلۇمەتلىق ئىنتىللىجىنت كىشىنىڭ چىقارغان يەكۈنىگە ئۆزىنىڭ نۇرغۇن يىللىق تەجىربىسى ئارقىلىق ، يالغۇزلا سان سىفىر ۋە مەلۇماتقا قاراب ئەمەس، كىشلىك مۇناسىۋەت، سىياسەت ۋە شۇ ۋاقىتنىڭ تەلىبى بويىنچە قارار چىقىرالايدىغان بىلىم-تەجىربە خەزىنىسى بولىشى كېرەك. يەنى بىر ئەقىللىق ئادەم ( ئىنتېللىجىنت)، بىر سۇئالنىڭ توغرا جاۋابىنى بىلىش مۇمكىن ، ئەمما بىر ئاقىل ( دانا ئادەم، ۋايس ئادەم) بولسا، سۇئالنىڭ جاۋابى توغرا بولسىمۇ، ئاغزىنى ئاچماي تىنىچلىقنى ساقلاشنىڭ كېرەكلىكىنى تونۇب يېتەلىگەن بولىشى مۇمكىن.
بىرىللىيەنت دىگەنچۇ دىگەندە، ئەگەر بىر ئادەم مەلۇم بىر ساھەدە ، مەيلى تۇغۇلغان تالانت بولسۇن ياكى كىيىن ئۈگۈنۈب يېتىلدۈرۈلگەن تالانت بولسۇن، شۇ ساھەدە ياكى شۇ مەسىلدەئۈزۈب چىققان ئادەمگە كۆرسىتىلىدۇ، يەنى بىز شۇ ئىنتېللىجىنتلارنىڭ ئىچىدىكى ناھايىتى بىر ئاز قىسىم ،ئاز ساز كىشلەرنى بىرىللىيەنت دەيمىز، ئادەتتە بىرىللىيەنت بولغان كىشلەر ھەم ئىجادچان كېلىدۇ.
سۈنئىي ئەقىل دىگەن نىمە ؟
بىز سۈنئىي دىگەن نىمە، ۋە ئەقىل دىگەن نىمە توغۇرلۇق توختۇلۇب، ئۇلارنىڭ مەناسىنى چوڭقۇر چۈشۈنۈب يەتكەندىن كىيىن، ئەمدى سۈننىي ئەقىل دىگەن نىمە دىگەن سۇئالغا ئەلۋەتتە ھەممەيلەن ئېنىق بىر جاۋاب تاپالايمىز.
قىسقىسى سۈنئى ئەقىل دىگىنىمىز ئادەملەر ياراتقان، ئادەملەرگە ئوخشاش، ئوقۇيالايدىغان، ئانالىز قىلالايدىغان، تونۇيالايدىغان، سان سىفىر ۋە بېرىلگەن ئۇچۇر مەلۇماتلار ئاساسىدا ئىلمى قارار ۋە يەكۈن ياكى نەتىجە بېرەلەيدىغان ماسلىشىشچان پىروگرامما، سېستىما ياكى ماشىنىنى كۆرسىتىدۇ، يەنى خۇددى ئادەم بولمىسىمۇ، ئادەملەرنىڭ ئىچىدىكى ئىنتېللىجىنت يەنى ئەقىللىق دەب ئاتالغان شۇ خىل ئادەملەرنىڭ خۇسۇسىيىتى ۋە قابىلىيتىگە ئىگە بولغان، سېستىما، پىروگرامما ۋەياكى ماشىنا.